जीवनवाहिनी

पुणे शहराच्या मध्यभागातून वाहणाऱ्या मुळा-मुठा नद्या या गजबजलेल्या शहरातील प्रत्येक घटनांच्या साक्षीदार आहेत आणि त्यामुळेच या नद्या भारतातील सर्वात प्रदूषित नद्यांमध्ये गणल्या जातात यात कोणतेही आश्चर्य नाही.त्यातच रस्त्यांची बांधकामे, जमिनीचे अतिक्रमण, सांडपाण्याचा उत्सर्ग आणि नदीपात्रातील मेट्रो-मार्ग यामुळे त्यांच्यावर अधिकाधिक ताण पडत आहे.

आणि तरीही, त्यांच्या कथेला अनेक पदर आहेत. या नद्या जरीही प्रदूषित आणि खालावलेल्या असल्या तरीही त्या लोकांना फक्त आसराच नाही तर जगण्यासाठी आधारही देतात. एक प्रकाशचित्रकार म्हणून, शहराच्या इतक्या दाट लोकवस्तीमध्ये मुठा नदीच्या आधाराने तयार होणारे रोजगार आणि वसाहतींचे विविध प्रकार पाहून मी थक्क होतो. तिथे मासेमारी होते, गाई गुरांचे पालन होते. वनस्पती गोळा करणारे, छायाचित्रकार, नाणी गोळा करणारे आणि अगदी कृमी गोळा करणारे लोकही या अल्पशा उत्पन्नातून आपले कुटुंब चालवतात. जी नदी शहरातील लोकांना मृत वाटते ती खरी तर एक जागृत परिसंस्था आहे. हे आशेचे किरण साठवून ठेवणे हा माझ्यासाठी एक आनंददायी अनुभव होता. जर पुण्यातील या नद्या लोकांनी पुन्हा जागृतावस्थेत आणल्या आणि त्यांचे योग्य प्रकारे जतन केले तर त्या कार्यकारी उर्जेचा एक मोठा स्रोत ठरतील.

या नद्यांच्या पात्रातील मी पूर्वी कधीही ना पाहिलेला एक व्यवसाय पाहून मी चकित झालो. Covid-19 lockdown च्या सुरुवातीच्या काळात मी काही लोकांना नदीपात्रात एक लहानसे जाळे घेऊन उतरताना पाहिले आणि ते मासेमारी करत आहेत असं माझा समज झाला. मी पुलाच्या पायऱ्यांवरून खाली येऊन पाहिले तेव्हा माझ्या लक्षात आले की ते लोक मासेमारी करत नव्हते, तर ते नदीच्या तळातून गाळ आणि चिखल उपसून जाळ्यात गोळा करत होते.

हे लोक खरतर स्वतःचा जीव धोक्यात घालून कृमी गोळा करणारे शहरातले लोक होते आणि ते प्रदूषित नदीवर उपजीविका करत होते. कृमी गोळा करणारे लोक ट्युबिफेक्स कृमी (ज्यांना स्लज वर्म असंही म्हणतात) गोळा करतात. हे कृमी ऑक्सिजन कमी असलेल्या आणिघन कचरा, सांडपाणी यापासून तयार झालेल्या गाळात आढळतात. हे कृमी सुकवून किंवा धुवून मत्स्यालयात ठेवण्यासाठी विकले जातात. सुकवलेले कृमी मत्स्यालयांना साधारण ४०००- ५००० रुपये प्रती किलो दराने विकले जातात पण तरीही ते गोळा करणाऱ्या लोकांना जेमतेम एका दिवसाची मजुरी मिळते.