हरवलेल्या पाण्याचा मागोवा

नद्यांच्या खोऱ्यातील ही कथा लोकदेवता साती आसरा म्हणजेच नद्या, विहिरी, हौद आणि इतर जलास्रोतांमध्ये वास्तव्य करणाऱ्या सात बहिणींची आहे. साती आसरा आणि त्यांचे विशिष्ट अवतार प्रामुख्याने कोळी, भोई आणि कातकरी यांसारख्या नद्या-नाल्यांवर उपजीविकेसाठी निर्भर असलेल्या समुदायांशी निगडीत आहेत. या देवता ‘कोऱ्या सुवासिनी’ (विवाहित पण पती नसलेल्या) आणि ‘माहेरवाशिणी’ असतात. त्या जिथे राहतात ते ठिकाण त्यांचे माहेर मानले जाते. त्या प्रामुख्याने नदीकाठावरील खडकांच्या रूपात वास्तव्य करतात, तर कधी सात तांदळ्यांच्या (उभट खडे) स्वरुपात देवळामध्ये देखील राहतात. या सात बहिणींच्या सोबत म्हसोबा त्यांचा संरक्षक म्हणून नेहमीच आढळतो.

विविध जलास्रोतांतील साती आसरांचे वास्तव्य त्या त्या ठिकाणांचे पर्यावरणीय महत्त्व सूचित करतात. जसे की नद्यांमध्ये त्या जिथे वास्तव्य करतात तिथे डोह अथवा जिवंत झरे आढळतात, तसेच जनुकीय साठा (gene pool) आणि माशांच्या विविध प्रजातींसाठी पूरक परिस्थिती असल्याचे दिसून येते. अश्या ठिकाणी कोळी, भोई आणि कातकरी यांसारख्या मासेमारी हा मुख्य व्यवसाय असणारे समुदाय नांदतात. नदीच्या पात्राचे स्वरूप, प्रवाहाची दिशा, माशांचे प्रकार, माशांची पोहण्याची दिशा आणि त्यांचे ऋतुअनुसार बदल यानुसार मासेमारीच्या पद्धती, वेळा आणि जाळी लावण्याचे तंत्र विकसित केले गेले आहे.

कातकरी समुदाय हे मूळचे डोंगरांवर राहणारे असले तरी मासेमारीच्या निमित्ताने त्यांनी सपाट मैदानी भागात नदीकाठी स्थलांतर केले. उदाहरणार्थ, हिंजवडी येथे कातकरी समुदाय मुळा नदीच्या काठी, तसेच नदी पात्रात वस्ती करून राहताना दिसतात. ह्या वस्तींच्या आसपास नदीपात्रामध्ये साती आसरांचे वास्तव्य अधिक प्रमाणात दिसून येते. त्यांचे हे प्रमाण नदीच्या परिसंस्थेची येथील समृद्धता दर्शविते.

पुढे नदीच्या प्रवाहाच्या दिशेला म्हाळुंगे येथे साती आसरांची तीन ठिकाणे नदीकाठी थोडी विखूरलेली दिसतात. ही तिन्ही ठिकाणे मासेमारीसाठी अनुकूल ठरलेली आहेत. म्हाळुंगे व आजूबाजूच्या गावातील भोई मंडळी येथे मासे पकडण्यासाठी येतात. येथे भोई तरंगण्यासाठी रबर टायर, तर मासे पकडण्यासाठी जाळीचा वापर करतात. रोहू, चिलापी, कानोशी, मृगल आणि तांबरा हे मासे येथे पकडले जातात.

शहराच्या मध्यवर्ती भागात मुठा नदीच्या संदर्भात, नदी प्रदूषणामुळे साती आसरा आणि मासेमारी समुदायांचे पारंपरिक नाते पुसट झालेले आहे. कसबा पेठेतील भोई गल्लीत या नात्याला पूर्णतः तडा गेलेला दिसून येतो. येथे साती आसारांच्या नदीपात्रातील खडकाचे अस्तित्त्व, काही वर्षांपूर्वी महानगरपालिकेने केलेल्या नदी चॅनेल प्रकल्पादरम्यान नाकारण्यात आलेले आढळते.

शहरातील नदीच्या प्रदूषणामुळे भोई गल्लीतील भोईं मंडळींनी पुणे शहराच्या बाहेरील भूगाव, भुकूम, कात्रज, गराडे धरण आणि भिगवण यांसारख्या नवीन ठिकाणी मासेमारी सुरु केली आहे. ह्या नव्या ठिकाणी उपजीविकेच्या व्यवहारांची नित्यता साधलेली असली तरी साती आसरांशी असलेला संबंध मात्र निर्माण केलेला दिसत नाही.

ह्या विरुद्ध, आणखी एका प्रसंगात शहराच्या मध्यवर्ती भागात मुठा आणि मुळा नद्यांच्या संगमावर होणारी मासेमारी आता बंद असली तरीही साती आसरांचे धार्मिक महत्त्व मात्र टिकलेले आहे.

बारामतीजवळील कांबळेश्‍वर येथे, नीरा नदीच्या वळणावर, कोळी समाजाची देवता भिवाई आणि धनगर समाजाचा देव धुळोबा या दोन ग्रामदेवतांची गाठभेट होते. लोककथेनुसार, कांबळेश्‍वरपासून सुमारे ७ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या धुळदेव येथे स्थित तिच्या भावाला- धुळोबाला भेटण्यासाठी भिवाई पलीकडच्या काठावरून अलीकडच्या काठावर (म्हणजे बारामतीच्या बाजूहून फलटणच्या बाजूला) आली आहे. भिवाई (एकवचन) किंवा साती आसरांसारख्या भिवाया (बहुवचन), या देखील नदीशी संबंधित लोकदेवता आहेत, आणि त्यांनादेखील ‘कोऱ्या सुवासिनी’ मानले जाते.

कांबळेश्‍वरची वार्षिक भिवाई जत्रा माघ पौर्णिमेला (जानेवारी-फेब्रुवारी) होते. दरवर्षी चैत्र एकादशी ते चैत्र पौर्णिमेदरम्यान (मार्च-एप्रिल) या वार्षिक उत्सवात भिवाई आणि धुळोबा या दोघांची पूजाअर्चा केली जाते. या उत्सवादरम्यान “भिवाईचा मुखवटा” (टाक) पालखीमधून धुळदेव येथील धुळोबाच्या भेटीस नेला जातो.

येथे वळणावर नदीपात्रात डोह असल्यामुळे नदीप्रवाह शांत आहे. पर्यावरणीयदृष्ट्या, ह्या डोहामुळे येथे चिलापी, सोनी मागुर, तांबरा, खवला, गुगली, चिमटा अशा माशांच्या विविध स्थानिक प्रजातींच्या प्रजननासाठी अनुकूल परिस्थिती तयार झालेली आहे. या माशांना देवीचे मासे अशी सर्वमान्यता मिळाल्यामुळे ह्या डोहामध्ये मासेमारी निषिद्ध आहे.

कांबळेश्‍वर येथे नदीच्या दोन्ही काठांवर भिवाई तिच्या मंदिरात वास्तव्य करते. तिथे तिच्या रक्षणासाठी चार-चार राखणदार आहेत. मुख्य मंदिराजवळील कुंडात स्नान करण्यासाठी ती दररोज बाहेर पडते. ह्या मंदिरापासून जवळच सती आसरा आणि म्हसोबाची छोटेखानी देवळे आहेत. येथील ह्या लोकदैवतांचे अस्तित्व भिवाईचा त्यांच्या कुळात झालेला समावेश दर्शवतात.

दरवर्षी दसऱ्याच्या सुमारास (ऑक्टोबर महिन्यात) महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणा ह्या राज्यांतून धनगर समुदाय मोठ्या संख्येने कांबळेश्‍वर येथे भिवाई देवीच्या दर्शनासाठी येतात.

दर्शनाच्यावेळी नीरा नदी आणि भिवाई देवी यांची हळदी-कुंकू, हिरवा चुडा, आणि खणा-नारळाने ओटी भरली जाते.

नीरा नदी आणि भिवाई देवी यांची ओटी सुवासिनी भरतात.

भिवाई देवी साती आसरांप्रमाणेच सृजनाची देवता मनाली गेली असून ती नवसाला पावते अशी श्रद्धा आहे. येथे नवदांपत्यांच्या सुखी संसारासाठी तसेच पुत्रप्राप्तीसाठी नवस बोलला जातो.

नवस पूर्ण झाल्यावर धनगर समुदायातील मंडळी नवस सोडण्यासाठी म्हणून भिवाई देवीच्या दर्शनास पुन्हा येतात. येथे नवस सोडण्याचा विधी नीरा नदीच्या पाण्यात परडी सोडून केला जातो. परडी सोडण्याच्या विधिदरम्यान नीरा नदीला वाहण्यात येणारा प्रसाद एका लाकडी तराफ्यावर -परडीवर ठेवून त्याची पूजा केली जाते. तर नवसाच्या मुलाला ह्याच परडीवर बसवून त्याला नदीमध्ये आंघोळ घातली जाते. हा परडी सोडण्याच्या विधीचा मान कोळी समाजाला देण्यात आला आहे. नीरा नदीला वाहिलेल्या सर्व प्रकारच्या प्रसादांवर कोळी मंडळींचा अधिकार असतो. एकेकाळी आपले शेळ्या-मेंढ्यांचे कळप वृद्धिंगत व्हावेत ह्या इच्छेने धनगर समुदाय नदीच्या पाण्यात मेंढी सोडून भिवाई देवीला अर्पण करत असत. अश्याप्रकारे वाहिलेल्या मेंढ्या नंतर कोळी मंडळींच्या होत असत.

कांबळेश्‍वर येथे भिवाई देवीचा शेंदूर लावलेल्या स्वयंभू मूर्ती ते साकार मूर्तिरूप हा काळाच्या ओघात घडलेला प्रवास दिसतो.