मूळचे खाटपेवाडी
पुण्याच्या मुख्य नद्या, मुळा आणि मुठा यांच्या अनेक लहान उपनद्या आहेत. ह्या वरच्या भीमा खोऱ्याचा एक भाग बनतात. अशीच एक नदी, रामनदी, पुणे शहराच्या नैऋत्येला सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमधील खाटपेवाडी गावातील सामाईक शेतात उगम पावते. सुमारे ९५०मीटर उंचीवर उगमस्थानापासून, रामनदी भुकूम, भुगाव, बावधन, पाषाण आणि बाणेर मार्गे १९.२ किमी अंतर पार करते आणि शेवटी औंधमध्ये मुळा नदीला मिळते. ती सुमारे ५१ चौरस किलोमीटर पाणलोट क्षेत्राचा निचरा करते.
बावधन क्षेत्राच्या १८९० च्या नकाशात , रामनदीला ४८ मीटर रुंदीची नदी म्हणून संबोधले आहे.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Ramnadi_origin_si_1-1024x768.jpeg)
पेरी-अर्बन/ ग्रामीण आणि शहरातील शेतांना आधार देणे
पुण्यातील भुकुम आणि भुगाव मार्गे बावधन या मार्गावर रामनदी शेतांना आणि पशुधनाला आधार देते.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/peri_urban_farm_1.jpg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/peri_urban_farm_2.jpg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/peri_urban_farm_3.jpg)
बदलते ग्रामीण व शहरी भूभाग आणि जलभाग
काही कृषी क्षेत्र टिकून असले तरी रामनदीच्या वरच्या पाणलोट क्षेत्रातील जमिनीचा वापर बदलतो आहे. रिसॉर्ट्स, फार्महाऊस, अपार्टमेंट ब्लॉक्स आणि रेस्टॉरंट्स खाटपेवाडीतील हंगामी प्रवाह ओलांडून पाझर तलावाच्या आसपासच्या शेतात बदल घडवत आहेत.
मानस तलाव -पर्यावरणातील अनेकविध/विविध फायदे
रामनदी ओलांडून ३ किमीच्या अंतरात एक बंधारा भूगाव येथे मानस तलाव बनतो. तलाव परिसरात मासेमारी, शेती, मनोरंजन आणि पाणी पुरवठा टिकवून ठेवतो.
मानस तलाव, भूगाव येथील बंधारा आणि स्पिलवे/उतार
मानस तलावाच्या बंधाऱ्यावरील कच्चा रस्ता दोन्ही काठांना जोडतो. उपजीविकेसाठी तलावावर थेट अवलंबून असलेले मच्छिमार बोटीमध्ये तुम्हाला आढळू शकतात, तसेच जवळपासच्या अपार्टमेंटमधून पहाटे फिरायला जाणारे/जॉगर्स तलावातून घरगुती वापरासाठी पाणी काढतात. तलावातील उतरणीचा मार्ग रामनदीचा उताराचा प्रवास सुरू ठेवतो.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/manas_lake_2.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/manas_lake_3-1024x682.jpeg)
ग्रामीण भागाकडून शहरी भागाकडे
रामनदी, पिरंगुट रोडच्या वरच्या बाजूला आणि पुणे शहर.
शहरी पाणलोट क्षेत्रातील झरे हरवले आणि लुप्त झाले
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/springs_lost_1.jpeg)
रामनदीच्या शेजारी असलेल्या बावधनमधील एका खाजगी मालमत्तेमध्ये तुम्ही काही सेकंदात पाण्याचे भांडे भरू शकता असा झरा आता तुम्हाला सहज दिसला नसेल. पुणे महानगरपालिका क्षेत्रात अलीकडेच समाविष्ट करण्यात आलेल्या, बावधनमध्ये मोठी निवासी संकुले आहेत परंतु सध्या रामनदीमध्ये वाहणाऱ्या सांडपाण्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी सुविधा अपुऱ्या आहेत.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/springs_lost_2.jpeg)
नागरी पाणलोटक्षेत्रात धोकादायक असलेले झरे
द्वारे पुण्यातील भूजल शासनाच्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की बावधन टेकड्या ह्या पश्चिम पुणे शहरी भागातील महत्त्वपूर्ण नैसर्गिक पुनर्भरण क्षेत्र आहेत. बावधन परिसरातील अनेक झरे आणि भूगर्भातील पाण्याचे प्रवाह रामनदीला मिळतात. हायड्रोजियोलॉजिकल अभ्यासाने पुनर्भरण क्षेत्र, स्प्रिंग डिस्चार्ज क्षेत्रे आणि जलचरांच्या संवर्धनासाठी मार्गदर्शन केले पाहिजे. इमारतींच्या बांधकामासाठी परवानग्या आणि पुनर्भरणासाठी मदत करणार्या बांधकाम तंत्रांचे मार्गदर्शन करण्यासाठीही असे अभ्यास सुचवले जातात.
सांडपाणी, हायसिंथ/कंदयुक्त फुलझाडं आणि धोकादायक विस्थापन
रामनगर कॉलनीच्या पाठीमागून पाषाण तलावात वाहताना नदीला खत म्हणून सांडपाणी ओढून घातल्याने पाण्याचा प्रवाह झाकला जातो. गंमत म्हणजे, सार्वजनिक निधीतून विकत घेतलेले सांडपाण्यासाठीचे पाईप्स, उपचार सुविधा उभारण्याचा प्रकल्प पूर्ण न झाल्याने नदीपात्रालगत विनावापर पडून आहेत.
नदीपात्रातील अतिक्रमण आणि बांधकामाचा ढिगारा टाकल्याने नदीच्या पात्राची वहन क्षमता कमी झाली असून परिणामी, रामनगर कॉलनीला २०१० मध्ये मोठ्या पुराचा सामना करावा लागला ज्यामुळे मालमत्ता आणि जीवित हानी झाली.
उपऱ्यांचे आक्रमण
नदीच्या काठ हा तिथे असलेली मूळ झाडे आणि नीलगिरी सारख्या विदेशी प्रजातींच्या वृक्षारोपणाचे मिश्रण आहे. ipomea आणि eupatorium सारख्या आक्रमक प्रजाती पाषाण सरोवराच्या अगदी वरच्या बाजूस झुडपांची दाटी बनवतात. सरोवराच्या बाजूने चालत असताना, तुम्हाला एक विशाल गोगलगाय (किंवा तिचे कवच), एक विदेशी, आक्रमक प्रजाती आढळू शकते जी कधीकधी बाग आणि परिसरांना मोठ्या प्रमाणत प्रभावित करू शकते.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Alien_invasives_1.jpg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Alien_invasives_2.jpg)
उथळ तलावातील पाणथळ जागा स्थलांतरित पक्ष्यांना आकर्षित करते
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Alien_invasives_3-1024x591.jpg)
पाषाण तलाव, पर्यावरणाचा खजिना
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/pasan_lake_eco-1-1024x682.jpeg)
पाषाण तलाव १८६७-६८ मध्ये ब्रिटिशांनी ₤१६,७०० खर्चून बांधला (जेव्हा दहा भारतीय रुपये ब्रिटीश पौंड समान होते). जलाशयातून किरकी येथील गन पावडर वर्क्सला पाणीपुरवठा केला जात होता. साठलेले पाणी पंप करून गणेशखिंड येथील “शासकीय गृहाला” पुरवठा करण्यात आला. ही इमारत आता सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाचा भाग आहे. या भागात लष्करी उपस्थिती वाढेपर्यंत ब्रिटीशांकडून या तलावाचा वापर वारंवार डक शूटसाठी केला जात असे.
पाषाण. पुण्यापासून चार मैल उत्तर-पश्चिमेस, गणेशखिंडपासून दोन मैल पश्चिमेस आणि मुंबई रस्त्यापासून सुमारे एक मैल अंतरावर असलेले ९१३ लोकवस्तीचे पाषाण हे छोटेसे गाव आहे. मुळा नदीच्या कुशीत वसलेले एक टुमदार गाव… पाषाणमध्ये एक जलाशय आहे जो शासकीय निवास, गणेशखिंड आणि किरकी यांना मुबलक पाण्याचा पुरवठा करतो.
आर्द्र भूभाग परिसंस्था
पाषाण तलाव हा मासे, पक्षी, कीटक आणि इतर अपृष्ठवंशी प्राणी आणि सूक्ष्मजीवांसह वनस्पती आणि प्राणी यांनी बनलेले एक आर्द्र परिसंस्था आहे. नदी आणि तलावातील पाणी जमिनीत झिरपते आणि भूजल पुनर्भरण करते. जलचर, जे भूजल प्रवाह आहेत जे नदीच्या प्रवाहात किंवा नदीजवळ झरे म्हणून बाहेर पडतात, ते देखील रामनदी आणि पाषाण तलावातील पाण्याच्या प्रवाहात योगदान देत असतील.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/wetland_ecosystem-1024x405.jpeg)
लघुकथा
र्यावरण प्रणाली (इकोसिस्टिम) आणि वन्यजीव
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/themes/vitamind/images/arrow.gif)
आणखी खूप काही !
तलाव तळापासून किनार्यापर्यंत विविध प्रकारचे अधिवास प्रदान करतो. इनव्हर्टेब्रेट्सच्या अळ्या तलावाच्या तळाशी असलेल्या चिखलात राहतात. ड्रॅगनफ्लायच्या अळ्या त्यांच्या आयुष्याचा एक मोठा भाग पाण्यात बुडलेल्या वनस्पतींवर रांगण्यात घालवतात जसे की लहान मासे आणि टॅडपोल्सचा शिकार करतात. माशांच्या विविध प्रजाती तळापासून ते तलावाच्या पृष्ठभागापर्यंत वेगवेगळ्या स्तरांवर अन्नपदार्थांचा शोध घेतात.
A water beetle
![water_beetal](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/water_beetal.jpeg)
An insect known as “water boatman”
![water_boatman](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/water_boatman.jpeg)
किनाऱ्यावर !
तलावाच्या किनाऱ्यांचे तलावाशी अतूट नाते आहे. तलावाच्या किनाऱ्याजवळचा प्रदेश हे एक अतिशय उत्पादक आणि गंभीर क्षेत्र आहे .ते पुराचे पाणी शोषून घेण्यास, जलचरांना खाद्य देण्यास किंवा त्याउलट पाणी शुद्ध करण्यास मदत करते, मासे, पाणपक्ष्यांसाठी निवासस्थान प्रदान करते. या प्रदेशातील दलदलीत असणाऱ्या पाण- कोंबड्या आणि जॅकनास सारख्या पक्ष्यांसाठी स्थिरावण्यास आणि चालण्यासाठी निवासस्थान प्रदान करते.
ओल्या चिखलात रुजलेली रीड सारखी वनस्पति हे बॅब्लर, मुनिया आणि विणकर यांसारख्या लहान पक्ष्यांसाठी उत्तम निवासस्थान आहे. अनेक पक्ष्यांकडून याचा घरटी म्हणून देखील याचा वापर केला जातो. लॅपविंग्स, वॅगटेल्स, पायपिट्स आणि गुस सारख्या पक्ष्यांसाठी गवताळ ठिपके आदर्श आहेत. इथली झाडेझुडपे बॅब्लर, चाट, प्रिनिया इत्यादी पक्ष्यांना आधार देतात.
तलावाच्या मध्यभागी असलेली बेटावरील झाडे कॉर्मोरंट्स, इग्रेट्स इत्यादी जलचर पक्ष्यांसाठी विसाव्याची आणि विश्रांतीची जागा म्हणून काम करतात. स्थलांतरित बदकांनी बेटाच्या काठाचा उपयोग विश्रांतीची जागा म्हणूनही केला आहे. हा तलाव डोंगरांनी वेढलेला आहे. या टेकड्यांवरील वनस्पती माती आणि तलावातील गाळ धरून ठेवण्यास मदत करतात. टेकड्यांचे संरक्षण केल्याने तलावाचे संवर्धन होण्यास मदत होते.
Egret
![Egret](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Egret.jpeg)
Jungle Warbler
![Jungle-Warbler](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Jungle-Warbler.jpeg)
Purple Swamphen
![Purple-Swamphen](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Purple-Swamphen.jpeg)
दूरदेशीचे पाहुणे !
अनेक सँडपायपर प्रजातींसारखे लांब पायांचे पक्षी आणि बदके हिवाळ्यात पाषाण तलावावर येतात. केशरी-तपकिरी कोटमध्ये निःसंदिग्ध चमकदार रडी शेलडक्स आग्नेय युरोप आणि मध्य आशियामधून येतात. टील्स आणि पोचार्ड्सच्या अनेक प्रजाती तसेच उत्तरेकडील पिंटेल त्यांच्या टोकदार शेपट्यांसह आणि नॉर्दन शॉवेलर्स नेहमीच दिसतात.
किनाऱ्यावरील गवतावर वॅगटेल्स फिरताना दिसतात. गुल-बिल्ड आणि व्हिस्कर्ड टर्न निवासी नदीच्या पक्षांमध्ये सामील होतात. युरेशियन मार्श हॅरियर सारखे स्थलांतरित शिकारीपक्षी योग्य शिकार शोधत तलावाच्या वर उडत असताना पाण्यातील पक्ष्यांना गोंधळात टाकतात. तलावाच्या आजूबाजूच्या वनस्पतींमध्ये हिवाळा घालवण्यासाठी अनेक जंगली पक्षी पाषाण येथे येतात. यामध्ये लहान वॉर्बलर, सुंदर फ्लायकॅचर, चॅट्स आणि बार्न स्वॉलो यांचा समावेश आहे.
Sandpiper
![Sandpiper](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Sandpiper.jpeg)
Painted Stork
![Painted-Stork](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Painted-Stork.jpeg)
Common Pochard
![Common-Pochard](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Common-Pochard.jpeg)
अदभूत निवासी
पाषाण तलावातील पक्षी विविधता हिवाळ्यात वाढलेली असली तरी, अनेक निवासी पक्ष्यांच्या प्रजातीही आहेत. पिग्मी कॉटन गुसचे लहान पाणबुडे पक्षी वर्षभर दिसतात. कॉर्मोरंट्स बहुतेकदा माशांसाठी डुबकी मारताना किंवा उंचजागी त्यांचे पंख वाळवताना दिसतात. पांढर्या-गळ्यातील आणि सामान्य किंगफिशर्सच्या निळ्या चकाकीकडे बघितलेही जात नाही.
उथळ पाण्यात बगळे आणि रंगीत करकोचे यांच्यासोबत अनेक प्रजातीं फिरताना दिसतात. राखाडी बगळे, जांभळे बगळे आणि दलदलीतील कोंबड्या अन्नाच्या शोधात शांतपणे फिरताना दिसतात. जमिनीवरच्या लहान झुडपांत पांढऱ्या-छातीच्या पाणकोंबड्या चारा शोधताना दिसतात. नेहमीचे मूर्हेन्स आणि जॅकनास सहसा त्यांच्या लांब बोटांनी तरंगत्या वनस्पतींवर हलक्या हाताने चालताना दिसतात.
किनाऱ्यावरील खुरट्या झाडीने आच्छादलेला प्रदेश जंगलातील पक्ष्यांनी भरलेला आहे. तेजस्वी सूर्य पक्षी किंवा किलबिलाट करणारे बुलबुल, मैना आणि चिमण्या यांना कोणी चुकवू शकत नाही. कॉपरस्मिथ, इंडियन गोल्डन ओरिओल, ग्रेटर कौकल, कॉमन आयरा आणि स्पॉट-ब्रेस्टेड फॅनटेल फ्लायकॅचरची गाणी ऐकणे नेहमीच आनंददायक असते.
Coppersmith Barbet
![Coppersmith-Barbet](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Coppersmith-Barbet.jpeg)
White throated kingfisher
![White-throated-kingfisher](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/White-throated-kingfisher.jpeg)
पक्षांव्यतिरिक्त आणखी काही
पाषाण तलाव त्याच्या पक्षीजीवनासाठी ओळखला जात असला तरी, त्याच्या आसपास इतर अनेक जीवसृष्टीही फुलते. सरोवरात बार्ब, कार्प्स, कॅटफिश इत्यादी मासे आहेत ज्यांना विशिष्ट पक्ष्यांच्या प्रजाती खातात. तलावाच्या आजूबाजूला शंभरहून अधिक वनस्पती प्रजाती आहेत ज्या कीटक, मोलस्क आणि क्रस्टेशियन्सच्या विविध प्रजातींचे समर्थन करतात. ड्रॅगनफ्लाय, डॅमसेल्फलाय आणि फुलपाखरे यांसारखे कीटक तलावात आणि किनाऱ्यावर फिरताना दिसतात, फुलपाखरे आणि ड्रॅगनफ्लायच्या प्रजातींमध्ये हंगामी बदल आढळू शकतात.
किनाऱ्यावरची झुडपे हे साप, बागेतील सरडे आणि गेको यांसारख्या सरपटणाऱ्या प्राण्यांचे घर आहे. किनाऱ्यावर लहान उंदीर आणि मुंगूस राहतात. जेव्हा इतर अन्नाची कमतरता असते तेव्हा पाषाण तलावातील अंजीरच्या झाडाचे फळ अनेक पक्षी आणि सस्तन प्राण्यांना टिकवून ठेवते, विशेषत:अंजीरची झाडे ही कीस्टोन प्रजाती आहेत कारण ते पर्यावरणातील इतर अनेक जीवांना आधार देतात. पाण्यात पडलेली झाडे आणि फांद्या, मृत असूनही, लहान जीवसृष्टीला आधार देतात. वाळवी, लाकूड पोखरणारे आणि इतर कीटक, बुरशी,दोन्ही भूचर आणि जलचर लाकडाचे विघटन करण्यास मदत करतात.
Damselfly
![Damselfly](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Damselfly.jpeg)
Tilapia Sparrmani
![Tilapia-Sparrmani](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Tilapia-Sparrmani.jpeg)
Buah Loa
![Buah-Loa](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Buah-Loa.jpeg)
पाणी-विवंचना
एके काळी निरोगी परिसंस्था असलेला पाषाण तलाव आता अत्यंत निकृष्टदर्जाचा झाला आहे. धरणाच्या वरच्या बाजूस आणि खाली दोन्ही ठिकाणी वर्दळीचा परिसर, जवळपासच्या महामार्गावरील वाहतूक, सांडपाणी, टाकून दिलेल्या प्लास्टिकच्या बाटल्या आणि पिशव्या, गणेशमूर्तींचे विसर्जन आणि अगदी पाण्यातील कोंबड्या आणि कोंबड्यांसारख्या पक्ष्यांची शिकार यामुळे पक्षी आणि इतर प्राण्यांना त्रास होतो. बाबुल जंगल आणि दलदलीचे गवत ज्याने काठावर टायफा रीड बेड (मॅन्ग्रोव्ह/लव्हाळी)तयार केले होते ते पातळ झाले आहेत, तर ipomoea आणि eupatorium सारख्या आक्रमक वनस्पतीनी आता किनारे झाकले गेले आहेत. प्रबळ माशांनी सिरीनस फुलंगी (सिहेस) रेबा आणि सॅल्मोस्ट्रोमा बुपीस (जीनेसेस) सारख्या स्थानिक माशांना मागे टाकले. नदी आणि तिच्या नाल्यांवर रस्ते (पुणे-मुंबई महामार्गासह) बांधले गेले आहेत, नदीला वाहू देण्यासाठी जमिनीच्या खाली पाईप्स आहेत. हे पाईप अनेकदा कचरा आणि बांधकामाच्या ढिगाऱ्याने गुदमरतात, त्यामुळे वरील रस्ते नदीच्या प्रवाहासाठी पर्यायी मार्ग बनतात.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/water_worries_1.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/water_worries_2-1024x769.jpeg)
पुणे महानगर-पालिकेचे जीर्णोद्धाराचे प्रयत्न
मे २००५ मध्ये पुणे महानगरपालिकेद्वारे तलावातील गाळ काढण्यात आला. २००६ आणि २००८ दरम्यान, जवाहरलाल नेहरू राष्ट्रीय नागरी नूतनीकरण अभियान (JNNURM) अंतर्गत ‘तलाव सुशोभीकरण’ प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून, तलाव आणखी खोदण्यात आला. तलावात बेट तयार करण्यासाठी काढलेल्या गाळाचा वापर करण्यात आला. बेटावर आणि तटबंदीच्या बाजूने १२,००० हून अधिक देशी झाडे आणि झुडपे, ३५० फळ देणारी झाडे लावली गेली. आगंतुक आणि आक्रमक रोपे काढून टाकण्यात आली.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/restoration_effort.jpeg)
रामनदी अभियान
ऑक्टोबर २०१० मध्ये, बावधन येथील रहिवासी आणि पुणे जल बिरादरी या नागरी समूहाने नदीवरील बेकायदेशीर अतिक्रमणांच्या निषेधार्थ उपोषण केले.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/ramnadi_abhiyan_1.png)
जानेवारी २०१६ रोजी रामनदी स्वच्छता प्रकल्पांतर्गत पुणे प्रथमद्वारे रामनदीची स्वच्छता मोहीम हाती घेण्यात आली. २०१९ मध्ये, अनेक स्थानिक नागरी गट आणि किर्लोस्कर वसुंधरा चित्रपट महोत्सव रामनदी जीर्णोद्धार अभियानासाठी एकत्र आले. तत्कालीन महापौरांनी नदीच्या उगमस्थानांपैकी एक असलेल्या खाटपेवाडी पाझर तलावाची स्वच्छता मोहीम आणि गाळ काढून या उपक्रमाचे उदघाटन केले. जानेवारी २०२० मध्ये ‘रामनदी पूर अहवाल’ नावाच्या अहवालात पुणे महानगरपालिकेला धोरण-केंद्रित उपक्रमांच्या मालिकेची शिफारस करण्यात आली होती.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/ramnadi_abhiyan_2.png)
धोबीघाट
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/dhobi_ghat-1024x497.jpeg)
सोमेश्वर मंदिराचे आवार
पाषाणच्या सुप्रसिद्ध कथेनुसार एका गुराख्याने आपल्या कमी दूध देणाऱ्या गाईला मुंगीच्या टेकडीवर राहणा-या एका सापाला चारले. गुराख्याने मुंगी-टेकडी खोदली आणि पाच लिंगे शोधून काढली, (हिंदू धर्मात, लिंग किंवा लिंगम, या बाबत एक मतप्रवाह आहे ,लिंग हे शिवाचे प्रतीक आहे आणि उत्पत्ती शक्तीचे प्रतीक म्हणून पूजनीय आहे) एक मंदिर बांधले, त्याला सोमेश्वर म्हणतात, आणि त्याच्या कार्यात वाहून घेतले. मंदिराजवळ पाषाण गाव उभारले गेले आणि एक मंदिर शाहू महाराज (एक मराठा राजा) यांच्या आई येसूबाई यांनी बांधले. उंच भिंतीने वेढलेले हे मंदिर विटांच्या छतासह दगडाने बांधलेले एक काळपट रंगाचे चौकोनी बांधकाम आहे. मध्ययुगीन चरित्रकोश नुसार, शिवरामभट चित्रव यांनी पुण्यातील सोमेश्वर मंदिराची वास्तू तसेच नागेश्वर आणि केदारेश्वर मंदिरे अठराव्या शतकाच्या पूर्वार्धात बांधली. १७५१ मध्ये त्यांचे निधन झाले… समोर एक बैल किंवा नंदी आणि दीपस्तंभ किंवा दिपमाळ आहे. पायर्यांची चढण मंदिरापासून नदीपात्राकडे जाते जिथे चक्रतीर्थ नावाचे चौकोनी स्नानाचे ठिकाण आहे ज्याला चारही बाजूंनी पायर्या आहेत… ए(न) वार्षिक जत्रा माघ किंवा फेब्रुवारी-मार्चमधील महाशिवरात्रीला आयोजित केली जाते.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Someshvar_temple_1.png)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Someshvar_temple_2.jpeg)
चिरकालीन नाती
सोमेश्वर मंदिर आजही नदीशी संवाद साधण्याचे महत्त्वाचे ठिकाण आहे.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Someshvar_temple_3.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Someshvar_temple_4.jpeg)
प्रदूषण देखावा
पाषाण नदीच्या खाली असलेल्या या टप्प्यावर रामनदी अत्यंत प्रदूषित आहे. तरीदेखील काहींना त्यांच्या आरोग्याला धोका निर्माण होत असताना थेट पाण्यात कपडे धुण्याशिवाय पर्याय नाही. सामुदायिक स्वच्छता आणि पाणवठा यासाठी केलेली गुंतवणूक लोकांना आणि नदीच्या परिसंस्थेला मदत करेल.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/pollution_exposure.jpeg)
नाईलाज आणि भिंती/तटबंदी
पाषाणच्या उतरत्या प्रवाहात, नदी काही ठिकाणी तटबंदीसह संकुचित आहे
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/walled_1.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/walled_2.jpeg)
थोडे वेगवान
सोमेश्वरच्या उतरत्या प्रवाहात, रामनदी बेसाल्ट खडकाच्या मधून वाहते तेव्हा थोडीशी वेगवान बनते.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Downstream_pasan_lake_3-1024x508.jpeg)
केविलवाणी दिलगिरी-शहरासाठी
बाणेर च्या रस्त्याकडून जाताना सांडपाणी आणि कचऱ्याच्या प्रवाहाने अडथळे आलेल्या रामनदीची दयनीय अवस्था झाली आहे.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/sorry_state-1024x683.jpeg)
संभावित धोके-जे कळणेआवश्यक आहे
विधाते वस्ती येथील रामनदीच्या वाहण्यात बाजूला असलेल्या रस्त्याच्या गुहेमुळे अडथळा येऊन समाजाला धोका निर्माण झाला आहे, तर कचऱ्याचे ढिगारे नदीला हानी पोहोचवत आहेत.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/road_caved_danger_1.png)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/road_caved_danger_2.png)
उपचारित पाण्याचा प्रवाह
मुळा नदीच्या संगमाच्या अगदी वर, रामनदीला औंध येथील पुणे महानगरपालिकेच्या सांडपाणी प्रक्रिया प्रकल्पातून प्रक्रिया केलेले पाणी मिळते.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/treated_water_influx_ramnadi_1.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/treated_water_influx_ramnadi_2.jpeg)
बहुमोल नदीपात्राचा प्रदेश
घन आणि द्रव कचऱ्याने अत्यंत प्रदूषित असले तरी, नदी आणि तिचे किनारे हे शहरी संदर्भात मौल्यवान विसम्यकारक ठिकाणं आहेत.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Precious_riparian_habitat_1.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Precious_riparian_habitat_2.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Precious_riparian_habitat_3-1024x769.jpeg)
शांत-निर्मळ संगम
औंध, पुणे येथे मुळा नदीसह रामनदीचा संगम आणि संगमाचा उतार.
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Serene_confluence_Ramnadi_mutha_1-.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Serene_confluence_Ramnadi_mutha_2.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/Serene_confluence_Ramnadi_mutha_3-1024x684.jpeg)
![](https://punyachepaani.livingwatersmuseum.org/wp-content/uploads/2022/03/pasan_lake_trail.png)