रामनदी आणि पाषाण तलाव

पुण्याच्या मुख्य नद्या, मुळा आणि मुठा यांच्या अनेक लहान उपनद्या आहेत. ह्या वरच्या भीमा खोऱ्याचा एक भाग बनतात. अशीच एक नदी, रामनदी, पुणे शहराच्या नैऋत्येला सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमधील खाटपेवाडी गावातील सामाईक शेतात उगम पावते. सुमारे ९५०मीटर उंचीवर उगमस्थानापासून, रामनदी भुकूम, भुगाव, बावधन, पाषाण आणि बाणेर मार्गे १९.२ किमी अंतर पार करते आणि शेवटी औंधमध्ये मुळा नदीला मिळते. ती सुमारे ५१ चौरस किलोमीटर पाणलोट क्षेत्राचा निचरा करते.

बावधन क्षेत्राच्या १८९० च्या नकाशात , रामनदीला ४८ मीटर रुंदीची नदी म्हणून संबोधले आहे.

पुण्यातील भुकुम आणि भुगाव मार्गे बावधन या मार्गावर रामनदी शेतांना आणि पशुधनाला आधार देते.

मानस तलाव, भूगाव येथील बंधारा आणि स्पिलवे/उतार

मानस तलावाच्या बंधाऱ्यावरील कच्चा रस्ता दोन्ही काठांना जोडतो. उपजीविकेसाठी तलावावर थेट अवलंबून असलेले मच्छिमार बोटीमध्ये तुम्हाला आढळू शकतात, तसेच जवळपासच्या अपार्टमेंटमधून पहाटे फिरायला जाणारे/जॉगर्स तलावातून घरगुती वापरासाठी पाणी काढतात. तलावातील उतरणीचा मार्ग रामनदीचा उताराचा प्रवास सुरू ठेवतो.

रामनदीच्या शेजारी असलेल्या बावधनमधील एका खाजगी मालमत्तेमध्ये तुम्ही काही सेकंदात पाण्याचे भांडे भरू शकता असा झरा आता तुम्हाला सहज दिसला नसेल. पुणे महानगरपालिका क्षेत्रात अलीकडेच समाविष्ट करण्यात आलेल्या, बावधनमध्ये मोठी निवासी संकुले आहेत परंतु सध्या रामनदीमध्ये वाहणाऱ्या सांडपाण्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी सुविधा अपुऱ्या आहेत.

नागरी पाणलोटक्षेत्रात धोकादायक असलेले झरे

द्वारे पुण्यातील भूजल शासनाच्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की बावधन टेकड्या ह्या पश्चिम पुणे शहरी भागातील महत्त्वपूर्ण नैसर्गिक पुनर्भरण क्षेत्र आहेत. बावधन परिसरातील अनेक झरे आणि भूगर्भातील पाण्याचे प्रवाह रामनदीला मिळतात. हायड्रोजियोलॉजिकल अभ्यासाने पुनर्भरण क्षेत्र, स्प्रिंग डिस्चार्ज क्षेत्रे आणि जलचरांच्या संवर्धनासाठी मार्गदर्शन केले पाहिजे. इमारतींच्या बांधकामासाठी परवानग्या आणि पुनर्भरणासाठी मदत करणार्‍या बांधकाम तंत्रांचे मार्गदर्शन करण्यासाठीही असे अभ्यास सुचवले जातात.

नदीच्या काठ हा तिथे असलेली मूळ झाडे आणि नीलगिरी सारख्या विदेशी प्रजातींच्या वृक्षारोपणाचे मिश्रण आहे. ipomea आणि eupatorium सारख्या आक्रमक प्रजाती पाषाण सरोवराच्या अगदी वरच्या बाजूस झुडपांची दाटी बनवतात. सरोवराच्या बाजूने चालत असताना, तुम्हाला एक विशाल गोगलगाय (किंवा तिचे कवच), एक विदेशी, आक्रमक प्रजाती आढळू शकते जी कधीकधी बाग आणि परिसरांना मोठ्या प्रमाणत प्रभावित करू शकते.

पाषाण तलाव १८६७-६८ मध्ये ब्रिटिशांनी ₤१६,७०० खर्चून बांधला (जेव्हा दहा भारतीय रुपये ब्रिटीश पौंड समान होते). जलाशयातून किरकी येथील गन पावडर वर्क्सला पाणीपुरवठा केला जात होता. साठलेले पाणी पंप करून गणेशखिंड येथील “शासकीय गृहाला” पुरवठा करण्यात आला. ही इमारत आता सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाचा भाग आहे. या भागात लष्करी उपस्थिती वाढेपर्यंत ब्रिटीशांकडून या तलावाचा वापर वारंवार डक शूटसाठी केला जात असे.

पाषाण तलाव हा मासे, पक्षी, कीटक आणि इतर अपृष्ठवंशी प्राणी आणि सूक्ष्मजीवांसह वनस्पती आणि प्राणी यांनी बनलेले एक आर्द्र परिसंस्था आहे. नदी आणि तलावातील पाणी जमिनीत झिरपते आणि भूजल पुनर्भरण करते. जलचर, जे भूजल प्रवाह आहेत जे नदीच्या प्रवाहात किंवा नदीजवळ झरे म्हणून बाहेर पडतात, ते देखील रामनदी आणि पाषाण तलावातील पाण्याच्या प्रवाहात योगदान देत असतील.

एके काळी निरोगी परिसंस्था असलेला पाषाण तलाव आता अत्यंत निकृष्टदर्जाचा झाला आहे. धरणाच्या वरच्या बाजूस आणि खाली दोन्ही ठिकाणी वर्दळीचा परिसर, जवळपासच्या महामार्गावरील वाहतूक, सांडपाणी, टाकून दिलेल्या प्लास्टिकच्या बाटल्या आणि पिशव्या, गणेशमूर्तींचे विसर्जन आणि अगदी पाण्यातील कोंबड्या आणि कोंबड्यांसारख्या पक्ष्यांची शिकार यामुळे पक्षी आणि इतर प्राण्यांना त्रास होतो. बाबुल जंगल आणि दलदलीचे गवत ज्याने काठावर टायफा रीड बेड (मॅन्ग्रोव्ह/लव्हाळी)तयार केले होते ते पातळ झाले आहेत, तर ipomoea आणि eupatorium सारख्या आक्रमक वनस्पतीनी आता किनारे झाकले गेले आहेत. प्रबळ माशांनी सिरीनस फुलंगी (सिहेस) रेबा आणि सॅल्मोस्ट्रोमा बुपीस (जीनेसेस) सारख्या स्थानिक माशांना मागे टाकले. नदी आणि तिच्या नाल्यांवर रस्ते (पुणे-मुंबई महामार्गासह) बांधले गेले आहेत, नदीला वाहू देण्यासाठी जमिनीच्या खाली पाईप्स आहेत. हे पाईप अनेकदा कचरा आणि बांधकामाच्या ढिगाऱ्याने गुदमरतात, त्यामुळे वरील रस्ते नदीच्या प्रवाहासाठी पर्यायी मार्ग बनतात.

मे २००५ मध्ये पुणे महानगरपालिकेद्वारे तलावातील गाळ काढण्यात आला. २००६ आणि २००८ दरम्यान, जवाहरलाल नेहरू राष्ट्रीय नागरी नूतनीकरण अभियान (JNNURM) अंतर्गत ‘तलाव सुशोभीकरण’ प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून, तलाव आणखी खोदण्यात आला. तलावात बेट तयार करण्यासाठी काढलेल्या गाळाचा वापर करण्यात आला. बेटावर आणि तटबंदीच्या बाजूने १२,००० हून अधिक देशी झाडे आणि झुडपे, ३५० फळ देणारी झाडे लावली गेली. आगंतुक आणि आक्रमक रोपे काढून टाकण्यात आली.

ऑक्टोबर २०१० मध्ये, बावधन येथील रहिवासी आणि पुणे जल बिरादरी या नागरी समूहाने नदीवरील बेकायदेशीर अतिक्रमणांच्या निषेधार्थ उपोषण केले.

जानेवारी २०१६ रोजी रामनदी स्वच्छता प्रकल्पांतर्गत पुणे प्रथमद्वारे रामनदीची स्वच्छता मोहीम हाती घेण्यात आली. २०१९ मध्ये, अनेक स्थानिक नागरी गट आणि किर्लोस्कर वसुंधरा चित्रपट महोत्सव रामनदी जीर्णोद्धार अभियानासाठी एकत्र आले. तत्कालीन महापौरांनी नदीच्या उगमस्थानांपैकी एक असलेल्या खाटपेवाडी पाझर तलावाची स्वच्छता मोहीम आणि गाळ काढून या उपक्रमाचे उदघाटन केले. जानेवारी २०२० मध्ये ‘रामनदी पूर अहवाल’ नावाच्या अहवालात पुणे महानगरपालिकेला धोरण-केंद्रित उपक्रमांच्या मालिकेची शिफारस करण्यात आली होती.

पाषाण नदीच्या खाली असलेल्या या टप्प्यावर रामनदी अत्यंत प्रदूषित आहे. तरीदेखील काहींना त्यांच्या आरोग्याला धोका निर्माण होत असताना थेट पाण्यात कपडे धुण्याशिवाय पर्याय नाही. सामुदायिक स्वच्छता आणि पाणवठा यासाठी केलेली गुंतवणूक लोकांना आणि नदीच्या परिसंस्थेला मदत करेल.

पाषाणच्या उतरत्या प्रवाहात, नदी काही ठिकाणी तटबंदीसह संकुचित आहे

सोमेश्वरच्या उतरत्या प्रवाहात, रामनदी बेसाल्ट खडकाच्या मधून वाहते तेव्हा थोडीशी वेगवान बनते.

बाणेर च्या रस्त्याकडून जाताना सांडपाणी आणि कचऱ्याच्या प्रवाहाने अडथळे आलेल्या रामनदीची दयनीय अवस्था झाली आहे.

संभावित धोके-जे कळणेआवश्यक आहे

विधाते वस्ती येथील रामनदीच्या वाहण्यात बाजूला असलेल्या रस्त्याच्या गुहेमुळे अडथळा येऊन समाजाला धोका निर्माण झाला आहे, तर कचऱ्याचे ढिगारे नदीला हानी पोहोचवत आहेत.

मुळा नदीच्या संगमाच्या अगदी वर, रामनदीला औंध येथील पुणे महानगरपालिकेच्या सांडपाणी प्रक्रिया प्रकल्पातून प्रक्रिया केलेले पाणी मिळते.

घन आणि द्रव कचऱ्याने अत्यंत प्रदूषित असले तरी, नदी आणि तिचे किनारे हे शहरी संदर्भात मौल्यवान विसम्यकारक ठिकाणं आहेत.

औंध, पुणे येथे मुळा नदीसह रामनदीचा संगम आणि संगमाचा उतार.