मुळा मुठा नद्या

“Mythical apsaras turned into rivers,
Soaked with earthy wisdom and riches
Nurturing and flowing through many ages
Mula & Mutha – true daughters of the Sahyadris”

युगानुयुगे वाहणाऱ्या मुळा आणि मुठा या नद्या पुरातन सह्याद्रीच्या पठारावरून महाराष्ट्राच्या मैदानी प्रदेशात सुबत्ता आणि ज्ञान/समृद्धी घेऊन येतात. हिमालय पर्वत आणि गंगा यांच्यापेक्षा सुमारे सहा कोटी वर्ष पुरातन असणाऱ्या ह्या सहयाद्रीच्या पर्वतरांगा,यांनी इतिहासपूर्व काळापासून ते आधुनिक शहरांच्या निर्मिती पर्यंत सर्व काही पहिले आहे.

मराठ्यांची राणी म्हणवून घेणारी मुठा,शहराच्या मध्यभागातून वाहताना सौंदर्य आणि समृद्धीचा मिलाप दाखवते. तिचं स्थिर,निश्चयी आणि उग्र स्वरूप मराठ्यांच्या महान काळाची आठवण करून देतं. नव्या शहरांपासून थोडं दूर असलेल्या,जुन्या शहराच्या कडेनं वळणं घेणाऱ्या मुळा नदीला एखाद्या जंगलात फिरणाऱ्या कुमारिकेची उपमा दिली जाते.

जन्म / मूळ

प्रेमाने ‘मुठाई’ – याचा अर्थ मराठीत ‘आई मुठा’ म्हणतात, मुठा नदी पश्चिम घाटात वेग्रे नावाच्या गावात उगम पावते. मुळा नदीचा उगम मुळशीतील हिरवीगार वनराई असलेल्या पवित्र मुळेश्वर देवराई येथे होतो. मुळेश्वर किंवा शिव मंदिराजवळ एक लहान टाकी नदीचे उगमस्थान म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या लहान प्रवाहाचे संरक्षण करते. या दोन्ही नद्यांचे स्त्रोत विविध प्रजातींच्या वनस्पती, औषधी वनस्पती आणि चित्तवेधक /मोहक पक्ष्यांसाठी समृद्ध नैसर्गिक निवासस्थान आहेत.

पौराणिक मूळ

नदीची कथा गजानक नावाच्या राजाच्या काळातील आहे,जो सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांमध्ये तपश्चर्यासाठी बसला होता. यामुळे देवांचा राजा इंद्र असुरक्षित झाला. मग राजाची तपश्चर्या भंग करण्यासाठी त्याने दोन अप्सरांना पृथ्वीवर पाठवले. अप्सरांवर संतप्त झालेल्या गजानकाने त्यांना शाप देऊन पुण्यातून वाहणाऱ्या मुळा आणि मुठा अशा नद्यांमध्ये रूपांतरित केले. नंतर त्यांना सांगितले की जेव्हा त्या भीमा नदीला भेटण्यासाठी खाली वाहून जातील तेव्हा त्यांना मोक्ष मिळू शकेल.

Vegre Mutha river source

Polygonum Glabrum

Temghar
dam

Mose
River

Ambi
River

Warasgaon
Dam

Panshet
Dam

The Mutha banks once had dense forest cover. Fossils discovered along its banks suggest presence of elephant and large cattle called Auroch, now extinct.

Muleshwar Temple Mula river source

Manas Lake

Mutha
River

Panshet Dam Primarily built for irrigation in the late 1950s on the Ambi river 50 kms south-west of Pune it provides drinking water to the city.

Also called Tanajisagar dam, it burst in its ﬁrst year of storing water in 1961 because of total absence of RCC strengthening. It caused massive flooding in the city resulting in loss of life and property.

Sinhagad Fort Formerly called Kondana, it earned its name after the iconic ﬁght of Maratha warrior Tanaji Malusare against Udaybhanu, the Mughal general.

Pawna
Lake

Pawna
River
Source

Mulshi
Dam

Mula
River

Ram
Nadi

Khadakwasla
Dam

NDA Hills

Vetal Hills

Bhikar Dam

Taljai Hills

Katraj Lake Man-made lake built in 1750 during the Peshwa era. The intricate katraj water system comminsioned by Peshwa Bajirao II supplied water through an underground canal to the old city of Pune.

Parvati Hill The heart of the city on which is the Parvati Temple, built during the rule of the Peshwa dynasty in 1749.

Pashan
Lake

Rajaram
Bridge

Mhatre
Bridge

Little Grebe

Ambil
Odha New
Diverted
Course

Ambil Odha
old course

Joshi
Bridge

Chavan
Bridge

Sarasbaug The Ganesh temple in Sarasbaug was built in 1784 under the direction of Nana Saheb Peshwa.

Mutha
Bank
Canal

Nana Saheb
Peshwa Samadhi

Sambhaji
Bridge Famously known as Lakdi pool ( Timber Bridge) is the first bridge to be built over Mutha by visionary Nanasaheb Peshwe Legend says, it was built to provide a back-door entry to the troops after Panipat war.

Bhide
Bridge

Omkarehwar
Temple

Deccan Masjid

Pune
University

Shinde
Bridge

Dashakriya
Ghat

Pataleshwar
Temple

Tilak
Bridge

Ganesh Utsav Popularized by Bal Gabgadhar Tilak during the freedom struggle, the annual Ganesh festival is the high light of Pune’s culture.

White-browed
Wagtail

Shaniwar Wada Built in 1732, it was the seat of the great Peshwas.

Shivaji Bridge Formally known as Lloyd’s Bridge

Shree
Kasba
Ganapati

Lal Mahal

Sangameshwar
Temple

KUMBHARVES The small dam constructed in the peshwa era marked the boundary of the then Pune. The british rebuilt it after it was destroyed in a flood. The remains can be still seen under the dengle bridge.

Dengale
Bridge

Bopodi
Bridge

River Tern

Pheasant-tailed Jacana

Sangam
Bridge Formerly known as the Wellesley bridge, it was rebuilt after the Panshet ﬂoods and named Sangam bridge after the conﬂuence of the rivers- Mula and Mutha.

Nagzhari Nala

Mula
River

New Yerwada
Bridge

Holkar
Bridge

Sangamwadi
Bridge

Mula
meets
Mutha

Pune
Municipal
Coorporation

Nageshwar
Temple

Pune AISSMS Shri Shivaji Preparatory Military Scool

AIIMS
Shri Shivaji
Preparatory
Military School

Ambedkar
Bridge

Ganapti
Ghat

Discovery of stone age tools on the
riverbank near Bund garden suggest that
the river dates back to pre-historic times.
These tools belong to Homo erectus and
Homo sapiens.

Bund Garden
Bridge Bund Garden bridge, earlier known as Fitzgerald bridge, was built in 1867 by the British

Bund Garden Bandhara Built in 1852, to retain water to be supplied to Pune Cantonment. It was named Jamsetjee Jejeebhoy bund

Dr Salim Ali Bird
Sanctuary Environmentalist Mr. Prakash Gole created a bird sanctuary on the banks of Mula-Mutha in 1978.

Yerwada
Bridge

Empress Garden

Painted
Stork

Agakhan
Bridge

Bhairoba Nala

Agakhan Palace

Crinum Viviparum

Bhimashankar
Temple Built in the 13th century, the Bhimashankar temple is one of the 12 holy Shiva temples (Jyotirlinga). The architecture is a composite of old and new structures in the Nagara style of architecture.

Source of Bhima river

Bhama river

Indrayani river

Bhima river

Velu river

Mula-Mutha
meets Bhima

Ujani dam

Vitthal Temple
Pandharpur

Chandrabhaga / Bhima River

Krishna River

Bhima meets Krishna

Mutha
Bank
Canal

Mula
River

अस्वीकरण: मुळा मुथाचे व्हिज्युअलायझेशन आणि नकाशा हे माहिती संशोधन आणि अनेक स्त्रोतांकडून मिळालेल्या संदर्भांवर आधारित कलात्मक व्याख्या आहे. कोणत्याही/काही वैयक्तिक मते किंवा अभ्यासाच्या संदर्भात काही फरक असू शकतात. आपल्या जाणत्या लोकांपर्यंत ही माहिती सादर करण्याचा हा नम्र प्रयत्न आहे.

मुळा मुठा नदी

जन्म / मूळ

पौराणिक मूळ

संकल्पना आणि डिझाइन द्वारे

च्या सहकार्याने